Orzech - rodzina orzechowate

Gatunki orzecha: na świecie rośnie około 15 gatunków orzecha w tym występujące w Polsce orzech włoski (Juglans regia), orzech czarny (Juglans nigra), orzech szary (Juglans cinera).

Inne rzadko spotykane u nas orzechy to orzech ajlantolistny (Juglans ailantifolia), orzech sercowaty (Juglans cordiformis) i orzech mandżurski (Juglans mandshurica, Juglans stenocarpa).

Największą rzadkością jest orzech chiński (Juglans x sinensis) będący mieszanką orzecha mandżurskiego z orzechem włoskim oraz orzech pośredni (Juglans × intermedia), który jest mieszańcem orzecha czarnego z orzechem włoskim.


Orzech włoski, królewski (Juglans regia)

Orzech włoski pąkOrzech włoski pierwsze liście
Orzech włoski: pąk i pierwsze liście

Cechy drzewa: Orzech włoski to drzewo osiągające wysokość do 30 metrów i średnicę do 5 metrów. Posiada walcowaty pień i dużą koronę. Należy do drzew szybko rosnących. Pień na małej wysokości rozwidla się w grube konary. Kora w młodości gładka, szaro-popielata, z wiekiem ciemniejąca z mocno spękaną podłużnie korowiną. Drzewo to posiada silny system korzeniowy, pobierający duże ilości składników pokarmowych, a w tym wapna.

Liście. Liście skrętoległe, złożone nieparzystopierzaste, ogonek do 5 cm. Liczba podłużnie owalnych na obu końcach zwężonych listków 7-9, każdy długości do 12 cm. Listek szczytowy z ogonkiem i większy od pozostałych. Liście na początku rozwoju czerwonawe, później zielonkawe do ciemnozielonych. Jesienią stają się żółtobrązowe.
Kwiaty. Kotki męskie pojawiają się już wczesną jesienią - po zakwitnieniu osiągają długość do 12 cm. Kwiaty żeńskie osadzone pojedynczo lub po kilka - w kątach jednorocznych krótkopedów. Są one bardzo niepozorne.
Kwitnienie. Orzech włoski kwitnie w końcu kwietnia i na początku maja.
Owoce. Owoc - pestkowiec - ukrywa w mięsistej, zielonej łupinie twardą, brązowawą, nieregularnie rzeźbioną pestkę ze smacznym, jadalnym jądrem. W okres owocowania wchodzi jednak późno, bo dopiero po 8-10 latach od posadzenia. Owoce dojrzewają we wrześniu i październiku.

Pochodzenie: Środkowa Europa do południowo-zachodniej Azji.

Orzech włoski wiosnąOrzech włoski kwiatostany
Orzech włoski: gałązka wiosną i kwiatostany

Rozmaitości: Orzech włoski ma silnie rozbudowaną koronę, zacieniającą swym zasięgiem okoliczną ziemię, co utrudnia wzrost i rozwój pod nim innych roślin. Należy do roślin jednopiennych. Świeże liście i owoce odznaczają się intensywnym i miłym zapachem.

Najstarszy w Polsce orzech włoski rośnie wg Pacyniaka w Celbowej - wieś gm. Puck, dawne woj. gdańskie. Liczy on 129 lat, ma obwód 291 cm, a jego wysokość wynosi 23 m. Niektóre egzemplarze w Europie dożywają 500 lat. Myśliwi i rusznikarze poszukują orzecha na osady do broni. Jądra orzechów zawierają tłusty olej wytłaczany do celów technicznych i spożywczych. Ciemnobrązowe drewno jest cenione na fornir i do wyrobu mebli.

Wszystkie części orzecha włoskiego: konary, kora, liście i łupiny zawierają substancję ograniczającą rozwój innych roślin. Substancja ta to juglon. Podłoże wokół drzewa jest także przesiąknięte juglonem. Dlatego należy dokładnie zbierać liście opadające na grządki czy rabaty. Nie należy dodawać ich do kompostu. Najlepiej likwidować je od razu.

Orzech włoski młode orzechyOrzech włoski orzechy
Orzech włoski: młode i dojrzałe orzechy w łupinach

Orzech włoski pogłębia kolor włosów. Wyciągi z liści orzecha wchodzą w skład preparatów ułatwiających opalanie i środków do farbowania włosów. Zielone owoce wykorzystywane są niekiedy do farbowania na kolor brązowy i kasztanowy. Odwary z liści działają ściągająco, bakteriobójczo, grzybobójczo. Olej otrzymywany z jego nasion, czyli orzechów, używany jest w przemyśle spożywczym i kosmetycznym. Można go stosować jako olejek do ciała, np. do masażu.

Nasiona zwierają dużo oleju, białka i witamin (A,B1 i E) oraz związki żelaza i kobaltu. Surowcem leczniczym w pierwszym rzędzie są liście. Niekiedy również używa się w lecznictwie świeżych owoców, kory i korzenia. Orzech włoski miał duże zastosowanie w medycynie ludowej. Same orzechy używano kiedyś za środek wzmacniający wzrok. Nalewkę alkoholową z zielonych owoców i liści stosowano przy gruźlicy skóry, a wyciągi wodne - na zewnętrzne krwotoki, jak również w leczeniu cukrzycy, podagry, skazy wysiękowej, nieżytu żołądka i jelit. Liście uważano także za środek odstraszający "robactwo". Zewnętrznie zaś używano do okładów i płukania gardła, jak również przy wrzodach i oparzeniach. Napar z kory i korzeni był również wykorzystywany jako środek lekko przeczyszczający. 

Obecnie surowcem są głownie liście orzecha, rzadziej owoce. Liście orzecha włoskiego zbiera się w okresie ich pełnego wykształcenia, przed pojawieniem się plam i zaschnięć. Suszy się je w temperaturze nie przekraczającej 40oC. Owoce natomiast zbiera się w okresie, gdy jeszcze łupina nasienna nie stwardniała, to jest w sierpniu i na ogół używa w stanie świeżym. Liście orzecha włoskiego i zielone łupiny zawierają: barwniki (flawonoidy i karotenoidy), kwasy organiczne, olejki eteryczne. Mają one działanie przeciwzapalne, bakteriobójcze, przeciwkrwotoczne i przeciwbiegunkowe. Stosuje się je w postaci odwaru przeciwko biegunkom u małych dzieci. Pobudzają apetyt i wydzielanie soków trawiennych. Odwar przyrządza się zalewając 1 łyżkę rozdrobnionych liści szklanką wody i gotuje kilka minut. Pop przecedzeniu pije się 1 do 1 szklanki 3 razy dziennie. Odwar taki można również stosować do płukania gardła i jamy ustnej, przemywania ran oraz jako okłady na rany i stłuczenia. W warunkach domowych można także sporządzać nalewkę na niedojrzałych owocach orzecha włoskiego, zalewając je wódką i stosować przy zaburzeniach żołądkowych, po 1 łyżeczce.  Olej z orzechów należy do najcenniejszych z olejów roślinnych i służy do wyrobu wysokogatunkowych mydeł, tuszu i farb olejnych. Z orzechów wyrabia się również chałwę.

Orzech włoski orzech jesieniąOrzech włoski przebarwienia
Orzech włoski: orzech jesienią i przebarwienia liści

Orzech włoski często jest atakowany przez grzyba Gnomonia leptostyla wywołującego groźną chorobę antraknozę. Antraknoza objawia się żółtawymi, brunatniejącymi, okrągłymi plamami na liściach. Początkowo plamy występują na końcówkach liści. Następnie plamy powiększają swoją powierzchnię i zlewają się w brunatne skupienia. Porażona tkanka zasycha.  Na spodzie liści pojawiają się owocniki grzyba. Na owocach również można zaobserwować zagłębione, brunatnoczarne plamy. Wcześnie porażone owoce giną. Większość porażonych owoców przedwcześnie opada. Zwalczyć chorobę można przez zbiór i niszczenie porażonych owoców i liści, w których owocuje grzyb. Należy stosować oprysk Miedzianem 50 WG po ukazaniu się pierwszych liści i przed kwitnieniem.

Drzewa podobne: Dość łatwy do rozpoznania - różni się dość znacznie od pozostałych drzew orzechów.

Lokalizacja zdjęć: Żyrardów osiedle Teklin, Wschód.


- Zdjęcia orzecha włoskiego -




Orzech czarny (Juglans nigra)

Orzech czarny kwiatostany
Orzech czarny: gałązka wiosną i kwiatostany

Cechy drzewa: Orzech czarny to drzewo wysokości do 30 metrów, a w swojej ojczyźnie nawet wyższe (do 50 metrów). To najwyższy ze spotykanych w Polsce orzechów. Korona szeroka, kulista. W początkowych latach po posadzeniu rośnie dość szybko. Pień pokryty jest czarną, głęboko bruzdowaną korowiną. Młode pędy miękko owłosione, zimą oliwkowozielone.

Liście. Liście złożone, duże, długości 30-60 cm, 15-23 listkowe. Listki podłużnie jajowate, długości 6-12 cm, u nasady zaokrąglone, z ostrym, dość długim wierzchołkiem, drobno piłkowane, gruczołowato owłosione, młode obustronnie, a starsze tylko od spodu. Jesienią przebarwiają się na żółte barwy.
Kwiaty. Kwiaty męskie w stożkowatych, grubych, odstających kotkach, zebranych po 2-5 sztuk na zeszłorocznych pędach. Kwiaty żeńskie niepozorne, zielonkawe, umieszczone po pięć na szczytach gałązek.
Kwitnienie Orzech czarny kwitnie na przełomie maja i czerwca.
Owoce. Owoce kuliste, średnicy 3-5 cm, o szerokiej i silnie aromatycznej zewnętrznej, zielonej okrywie pachnącej cytryną. Łupina orzecha zwana skorupą jest gruba bruzdowana, czarnobrązowa. Łupina bardzo twarda. Jądro wewnętrzne niesmaczne. Orzechy dojrzewają we wrześniu - październiku i spadają z drzewa w żółtawej bądź już brązowawej okrywie.

Pochodzenie: Wschodnia część Stanów Zjednoczonych.

Orzech czarny liść wiosnąOrzech czarny liść
Orzech czarny: pierwsze liście i liść latem

Rozmaitości: Od XVII wieku orzech czarny jest znany w Europie i bywał sadzony w parkach. W Polsce jest to drugi najczęściej spotykany gatunek orzecha (poza orzechem włoskim oczywiście). W wielu parkach rosną stare, ponad stuletnie drzewa, corocznie obficie owocujące. Wytrzymały jest na niskie temperatury. To bardzo cenne drzewo parkowe. Drewno o ciemnobrunatnym zabarwieniu było dawniej wysoko cenione w meblarstwie artystycznym.

Orzech czarny orzechyOrzech czarny liście jesienią
Orzech czarny: orzechy i liście jesienią

Drzewa podobne: Niestety dla amatora drzewo orzecha czarnego można pomylić z innymi, rzadko spotykanymi u nas orzechami - szarym, ajlanolistnym, gdyż mają bardzo podobne liście i kwiatostany.

Lokalizacja zdjęć: Żyrardów park Dittricha, Al. Partyzantów, ul. Mireckiego.


- Zdjęcia orzecha czarnego -




Orzechy strona druga


- Drzewa Polski - Atlas drzew -